Brexit, Europa

Brexit referendum als generale repetitie

To leave or not to leave? Dat is de vraag die de Britten afgelopen donderdag met een vertrek uit de Europese Unie beantwoord hebben. Echt overtuigend was dat ‘nee’ tegen Europa echter niet, met 51,9% van de Britten vóór en 48,1% tegen. Het referendum past in een bredere trend van groeiende afkeer tegen alles wat van buiten komt en tegen een politieke klasse die de burger allang niet meer achter zich weet. Britse uittreding, oftewel Brexit, blijkt nodig te zijn geweest als nucleaire optie om een voortdenderende trein tot stilstand te brengen.

Het referendum was bedoeld om de Conservatieve Partij van de in oktober aftredende premier Cameron bij elkaar te houden. Met het houden van een volksraadpleging zou het eurosceptisch krakeel binnen de partij voor de komende decennia gesmoord moeten worden. Dat was de gedachte. Cameron heeft nu de twijfelachtige eer met dat interne politieke probleem zijn land mogelijk internationaal gemarginaliseerd en gepolariseerd achter te laten.

Eurosceptisme

Het verlangen naar meer culturele eigenheid is echter meer dan een Brits of partijpolitiek probleem. Cameron is ook niet de aanstichter van een revolutie. Die is allang begonnen. Net als elders in Europa zijn de tegenstellingen tussen stad en platteland, jongeren en ouderen én autochtonen en allochtonen groot. Maar ook spelen er in Groot-Brittannië plaatselijke culturele verschillen. In Schotland, dat zich in 2014 nog uitsprak tegen het eigen vertrek uit het Verenigde Koninkrijk, stemde de meerderheid wel vóór. En ook Noord-Ierland blijft liever in de EU. Bovendien lijkt het kosmopolitische Londen in niets op elders.

Eurosceptisme is ook niet meer uniek Brits. Ook in het anders zo gematigde Duitsland, waar Bondskanselier Merkel een jaar geleden nog dacht voor het hele Duitse volk te spreken toen ze met een Wir schaffen das de deur voor vluchtelingen openzette, verliezen de middenpartijen in hoog tempo terrein aan de protestpartij Alternative für Deutschland. En het zijn partijen als de PVV en het Franse Front National die steeds weer opnieuw garen spinnen bij het onvermogen van de heersende politieke klasse om Europa in het gareel te houden.

Globalisme versus provincialisme

Dat de EU aan populariteit zou inboeten, was te verwachten na de snelle veranderingen die de unie heeft ondergaan. Zoals de uitbreiding met Oost-Europese landen in 2004 en de introductie van de euro, die door crises als antireclame voor de EU dient. Daarbij is na de genegeerde referenda in 2005 in Frankrijk en Nederland het vertrouwen in het bestuur niet groter geworden. Het onvermogen van de lidstaten om de door Duitsland versterkte vluchtelingencrisis op te lossen lijkt nu de druppel te zijn geweest die de emmer deed overlopen.

Het Britse referendum biedt een doorkijk tot diep in de westerse samenlevingen, waar globalisme steeds meer wordt verdrongen door provincialisme, waarmee burgers zich achter de landsgrenzen willen verschansen. De vraag is of dat de uitkomst van dit referendum nu als eenmalige afwijking moet worden gezien als gevolg van de vergrijzing van bevolkingen of een teken van structureel verval. Gezien het pro-Europese stemgedrag van vooral de jongere generaties lijkt het in het Verenigd Koninkrijk vooralsnog meer op het eerste.

Britse aangelegenheid

Met een Europa zo verdeeld is het eigenlijk nog verwonderlijk dat voor- en tegenstand zo dicht bij elkaar lag. Europa staat daardoor met het Britse ‘nee’ eerder wat meer op de helling dan dat het een lawine heeft veroorzaakt. Dat gegeven zal ruimte laten voor de Britten om te proberen in Brussel van een hard ‘nee’ een zacht ‘nee’ te maken, waarbij ze opnieuw zullen proberen de unie naar hun beeld te vormen.

Anderzijds zal de rest van Europa hinken op twee gedachten. Aan de Britten toegeven zal de eurosceptische partijen in de kaart spelen en de Europese Unie nog verder onder druk zetten. Dat de weerstand tegen Europa groeit is aan de andere kant echter ook een feit. Aan de Britten tegemoet komen, zou zo mogelijk ook twee vliegen in één klap kunnen slaan: de Britten alsnog in de EU houden en populisten op het continent de wind uit de zeilen te nemen. De EU zal sowieso een manier moeten vinden om zichzelf te hervormen, wil ze niet door het volk onder de voet worden gelopen.

Brexit is vooralsnog vooral een Britse interne aangelegenheid, waar machtspolitieke overwegingen nadrukkelijk een rol hebben gespeeld. Het is nu afwachten hoe het vertrek van Cameron wordt opgevangen en of dat de voorspelde economische schok komt en kiezers alsnog op andere gedachten brengt. Bovendien is het land verdeelder dan ooit en zal de druk van bijvoorbeeld de Schotten het Verenigd Koninkrijk verder laten rafelen. Het Brexit van 23 juni lijkt zo eerder een generale repetitie te zijn geweest. Of en hoe Brexit daadwerkelijk opgevoerd zal worden staat nog lang niet vast.